Standardy ochrony dzieci

Wersja pełna Standardów Ochrony Małoletnich

 

 

  1. WSTĘP DO DOKUMENTU

 

Ochrona małoletnich jest jednym z najważniejszych priorytetów NZOZ Medicus Plus
Edward Warchał
. Bezpieczeństwo i dobrostan dzieci i młodzieży jest dla nas wartością nadrzędną.

Niniejsza procedura została opracowana w oparciu o Ustawę z dnia 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym i ochronie małoletnich (Dz.U. z 2023 r. poz. 1606) i określa zasady postępowania w sytuacjach, gdy istnieje podejrzenie, że małoletni jest krzywdzony. Procedura została sporządzona w języku zrozumiałym dla osób małoletnich, uwzględniając również potrzeby dzieci niepełnosprawnych.

Celem niniejszego dokumentu jest:

  • Zapewnienie bezpieczeństwa i poszanowania praw małoletnich.

  • Stworzenie atmosfery zaufania i otwartości.

  • Zapobieganie krzywdzeniu małoletnich.

  • Kierowanie się dobrem małoletniego w podejmowanych działaniach

  • Wczesne rozpoznawanie i reagowanie na sytuacje zagrożenia.

  • Równy dostęp do świadczeń dla wszystkich małoletnich.

  • Włączanie małoletniego w proces decyzyjny w sposób dostosowany do jego wieku i dojrzałości.

  • Udzielanie pomocy małoletnim, którzy doświadczyli krzywdzenia.

Postanowienia procedury są zgodne z obowiązującymi przepisami prawa i zasadami współżycia społecznego.

W dokumencie tym znajdziesz:

  • Definicje kluczowych pojęć,

  • Informacje o osobach odpowiedzialnych za ochronę małoletnich w NZOZ Medicus Plus Edward Warchał,

  • Zasady postępowania w przypadku podejrzenia krzywdzenia małoletniego,

  • Postanowienia końcowe.

 

Procedura ma zastosowanie do wszystkich pracowników NZOZ Medicus Plus Edward Warchał, a także do osób trzecich, które przebywają na jej terenie lub w związku z jej działalnością. Zachęcamy do zapoznania się z treścią procedury i stosowania się do jej postanowień. W przypadku pytań lub wątpliwości prosimy o kontakt z koordynatorem ds. ochrony małoletnich wyznaczonym w podmiocie. Wspólnie możemy zapewnić bezpieczeństwo i ochronę wszystkim małoletnim, którzy przebywają na terenie NZOZ Medicus Plus Edward Warchał.

 

 

 

  1. POSTANOWIENIA OGÓLNE

1.2.1 SŁOWNIK POJĘĆ

 

Określenia i skróty użyte w Standardach Ochrony Małoletnich:

  1. PodmiotNiepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Medicus Plus Edward Warchał

  2. Dziecko – każda osoba do ukończenia 18 roku życia.

  3. Opiekun dziecka - osoba uprawniona do reprezentacji dziecka, w szczególności jego rodzic lub opiekun prawny, a także rodzic zastępczy.

  4. Krzywdzenie dziecka - każde działanie lub zaniechanie, które powoduje u dziecka cierpienie fizyczne lub psychiczne, w tym zaniedbanie, wykorzystywanie seksualne, fizyczne lub psychiczne, a także świadome narażanie na niebezpieczeństwo w tym jego zaniedbanie.

  5. Zagrożenie dobra dziecka - sytuacja, w której dziecko jest narażone na krzywdzenie lub zaniedbanie.

  6. Przemoc domowa - umyślne działanie, które ma na celu wyrządzenie krzywdy drugiej osobie wykorzystujące przewagę fizyczną, psychiczną lub ekonomiczną. Przemoc domowa może mieć wiele różnych skutków, w tym: narażenie na niebezpieczeństwo; naruszenie godności, nietykalności cielesnej, wolności oraz prywatności; szkody na zdrowiu; ograniczenie dostępu do środków finansowych.

  7. Osoba odpowiedzialna za politykę ochrony małoletnich przed krzywdzeniem – osoba wyznaczona do przyjmowania zgłoszeń o krzywdzeniu lub zagrożeniu krzywdzeniem małoletnich, udzielania im wsparcia oraz monitorowania realizacji podjętych działań. Powinna ona posiadać odpowiednie kwalifikacje i doświadczenie, a także znajomość przepisów prawa dotyczących ochrony dzieci.

  8. Personel - każdy pracownik podmiotu medycznego bez względu na formę zatrudnienia, w tym współpracownik, stażysta, wolontariusz lub inna osoba, która z racji pełnionej funkcji lub zadań ma (nawet potencjalny) kontakt z dziećmi.

  9. Dane osobowe dziecka - wszelkie informacje, które pozwalają na identyfikację dziecka, czyli osoby fizycznej poniżej 18 roku życia.

  10. Zgoda rodzica dziecka - wyrażenie zgody przez rodzica lub opiekuna prawnego dziecka na określoną czynność prawną lub działanie, które dotyczy dziecka.

  11. Kierownik podmiotu leczniczego - osoba fizyczna lub prawna, która na podstawie obowiązującego prawa i/lub wewnętrznych dokumentów podmiotu, posiada uprawnienia do reprezentowania podmiotu leczniczego na zewnątrz, podejmowania decyzji o jego działalności, zapewnienia prawidłowego funkcjonowania podmiotu leczniczego, zatrudniania i zwalniania pracowników, zapewnienia bezpieczeństwa pacjentów i personelu.

  12. Polityka ochrony małoletnich przed krzywdzeniem - zespół zasad i kroków, które należy podjąć
    w przypadku podejrzenia krzywdzenia dziecka.

  13. Rzecznik Praw Dziecka - niezależny organ władzy publicznej powołany do ochrony praw dziecka.

 

 

 

2.2.2 PODSTAWY PRAWNE

 

  1. Ustawa z dnia 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym
    i ochronie małoletnich.

  2. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1138 z późn. zm.)

  3. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1375
    z późn. zm.)

  4. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1249)

  5. Ustawa z 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 1606).

 

  1. OSOBY ODPOWIEDZIALNE

3.3.1 PRZYJMOWANIE ZGŁOSZEŃ O ZDARZENIACH ZAGRAŻAJĄCYCH MŁOLETNIM I UDZIELENIE IM WSPARCIA

Osoba odpowiedzialna za przyjmowanie zgłoszeń o zdarzeniach zagrażających małoletnim i udzielanie im wsparcia:

  • Przyjmuje zgłoszenia o zdarzeniach zagrażających małoletnim,

  • Udziela wsparcia małoletnim, którzy doświadczyli lub są świadkami przemocy,

  • Prowadzi rejestr zgłoszeń,

  • Dokonuje przeglądów i aktualizacji procedury,

  • Monitoruje realizację i przestrzeganie procedury,

  • Reaguje na sygnały naruszenia procedury,

  • Prowadzi rejestr zgłoszeń,

Na podstawie niniejszej procedury wyznacza się następującą osobę odpowiedzialną za jej realizację:

Nazwisko i imię

Tomasz Duda

Stanowisko

Kierownik medyczny

 

 

 

 

 

 

4.3.2 WDROŻENIE PROCEDURY DO STOSOWANIA

Osoba odpowiedzialna za wdrożenie procedury do stosowania:

  • Wprowadza procedurę w życie,

  • Zapewnia personelowi dostęp do procedury,

  • Przeprowadza szkolenia dla personelu w zakresie procedury,

  • Monitoruje wdrażanie procedury.

Na podstawie niniejszej procedury wyznacza się następującą osobę odpowiedzialną za jej realizację:

Nazwisko i imię

Tomasz Duda

Stanowisko

Kierownik medyczny

 

5.3.3 ODEBRANIE OŚWIADCZEŃ OD PERSONELU O ZAPOZNANIU SIĘ, ZROZUMIENIU I AKCEPTACJI PROCEDURY

Osoba odpowiedzialna za odebranie oświadczeń od personelu o zapoznaniu się, zrozumieniu i akceptacji procedury:

  • Odbiera od personelu oświadczenia o zapoznaniu się, zrozumieniu i akceptacji procedury,

  • Prowadzi rejestr oświadczeń.

Na podstawie niniejszej procedury wyznacza się następującą osobę odpowiedzialną za jej realizację:

Nazwisko i imię

Tomasz Duda

Stanowisko

Kierownik medyczny

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  1. OBOWIĄZKI PERSONELU I EDUKACJA W ZAKRESIE OCHRONY MAŁOLETNICH

6.4.1 ZAPOZNANIE SIĘ Z PROCEDURĄ

Wszyscy pracownicy zobowiązani są do zapoznania się z treścią Procedury ochrony małoletnich oraz potwierdzenia zapoznania się z Procedurą poprzez złożenie oświadczenia (wzór w załączniku nr 1).

7.4.2 EDUKACJA PERSONELU

Podmiot zapewnia personelowi podstawową edukację obejmującą:

  • Ochronę dzieci przed krzywdzeniem: rodzaje krzywdzenia, faktory ryzyka, objawy i symptomy,

  • Pomoc dzieciom w sytuacjach zagrożenia: zasady postępowania, dostępne formy wsparcia, procedury interwencji,

  • Rozpoznanie symptomów krzywdzenia: zachowanie dziecka, sygnały niewerbalne, zmiany
    w funkcjonowaniu,

  • Stosowanie procedur interwencji prawnej: kiedy i jak zgłosić podejrzenie krzywdzenia, role
    i obowiązki poszczególnych osób, współpraca z instytucjami,

  • Odpowiedzialność prawna personelu: konsekwencje zaniedbań, znajomość przepisów prawnych,

  • Przestrzeganie praw pacjenta: prawa dziecka i jego opiekuna, zasady udzielania informacji, ochrona danych osobowych,

  • Oparta na szacunku komunikacja z małoletnimi pacjentami i ich opiekunami: budowa relacji, aktywne słuchanie, dostosowanie języka.

Celem tego działania jest:

  • Zwiększenie wiedzy personelu na temat ochrony dzieci przed krzywdzeniem,

  • Nabycie umiejętności rozpoznawania symptomów krzywdzenia,

  • Umiejętność reagowania na sytuacje zagrożenia,

  • Znajomość procedur interwencji i odpowiedzialności prawnej,

  • Kształtowanie postawy szacunku i empatii w kontaktach z dziećmi i ich opiekunami.

8.4.3 REJESTR ZGŁOSZEŃ I INTERWENCJI DOTYCZĄCYCH MAŁOLETNICH

  • Prowadzony jest rejestr zgłoszeń dotyczących podejrzenia krzywdzenia małoletniego oraz zainicjowanych interwencji. Rejestr ma formę Kart Interwencji (wzór w załączniku nr 4).

  • Rejestr może być prowadzony w formie papierowej lub elektronicznej.

  • Za prowadzenie rejestru odpowiada osoba odpowiedzialna za przyjmowanie zgłoszeń
    o zdarzeniach zagrażających małoletnim i udzielanie im wsparcia.











9.4.4 INFORMACJE POMOCNICZE

W ogólnodostępnym miejscu w podmiocie wywieszone są informacje zawierające:

  • Dane kontaktowe do lokalnych służb pomocowych i interwencyjnych,

  • Numery bezpłatnych telefonów zaufania.

Wzór informacji stanowi Załącznik nr 2.

 

  1. ZASADY BEZPIECZNEJ REKRUTACJI PERSONELU

10.5.1 WERYFIKACJA DANYCH KANDYDATA

Podmiot musi zadbać o bezpieczeństwo dzieci, dlatego przed zatrudnieniem kandydata (w tym na podstawie umowy zlecenie, kontraktu, stażu lub praktyki) może żądać danych (w tym dokumentów) dotyczących:

  • Wykształcenia,

  • Kwalifikacji zawodowych,

  • Przebiegu dotychczasowego zatrudnienia.

W każdym przypadku podmiot musi posiadać dane pozwalające zidentyfikować osobę zatrudnioną, niezależnie od podstawy zatrudnienia:

  • Imię (imiona) i nazwisko,

  • Data urodzenia,

  • Dane kontaktowe.

11.5.2 SPRAWDZENIE W REJESTRACH

Podmiot zobowiązany jest do sprawdzenia kandydata (również wolontariusza, stażysty) w:

  • Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym (dostęp ograniczony).

  • Rejestrze osób, wobec których Państwowa Komisja do spraw przeciwdziałania wykorzystaniu seksualnemu małoletnich poniżej lat 15 wydała postanowienie o wpisie.

Obowiązek dotyczy wszystkich osób, które będą miały kontakt z dziećmi, niezależnie od stanowiska i formy zatrudnienia.

Wydruk z Rejestru należy przechowywać w aktach osobowych pracownika lub w analogicznej dokumentacji.

Dostęp do Rejestru możliwy jest po uprzedniej rejestracji i zalogowaniu na stronie rps.ms.gov.pl



Do weryfikacji potrzebne są dane kandydata takie jak:

  • Imię i nazwisko,

  • Data urodzenia,

  • PESEL,

  • Nazwisko rodowe,

  • Imię ojca,

  • Imię matki.

12.5.3 WERYFIKACJA NIEKARALNOŚCI

Kandydat musi dostarczyć informację z Krajowego Rejestru Karnego o niekaralności za przestępstwa przeciwko:

  • Wolności seksualnej i obyczajności,

  • Bezpieczeństwu powszechnemu,

  • Zdrowiu publicznemu,

  • Narkomanii.

Kandydaci z obcym obywatelstwem:

  • Dodatkowo dostarczają informację z rejestru karnego swojego kraju,

  • Składają oświadczenie o państwach zamieszkiwania w ciągu ostatnich 20 lat (załącznik nr 7)
    i informacje z rejestrów karnych tych państw.

Jeśli państwo nie wydaje informacji o niekaralności lub nie prowadzi rejestru karnego, kandydat składa (załącznik nr 8):

  • Oświadczenie o tym fakcie,

  • Oświadczenie, że nie był prawomocnie skazany za czyny zabronione odpowiadające ww. przestępstwom,

  • Oświadczenie, że nie ma zakazu zajmowania stanowisk, wykonywania zawodów lub działalności związanych z dziećmi.

Oświadczenia składa się pod rygorem odpowiedzialności karnej.

Przechowywanie dokumentów: Oświadczenia i informację z KRK przechowuje się w aktach osobowych pracownika lub w analogicznej dokumentacji.

 

 

 

 

 

  1. ZASADY ZAPEWNIAJĄCE BEZPIECZENE RELACJE MIĘDZY MAŁOLETNIM PACJENTEM,
    A PERSONELEM PODMIOTU

13.6.1 ZASADY OGÓLNE

  1. Personel zobowiązany jest do przestrzegania:

  • Przepisów prawa powszechnie obowiązującego.

  • Praw pacjenta.

  1. Personel we wszystkich działaniach podejmowanych wobec małoletniego pacjenta ma obowiązek kierować się jego dobrem i najlepszym interesem.

  2. W każdej interakcji z małoletnim pacjentem personel bierze pod uwagę:

  • Wiek.

  • Sytuację medyczną.

  • Możliwości poznawcze.

  • Indywidualne potrzeby.

  1. W kontakcie z małoletnim pacjentem i jego opiekunami personel ma obowiązek zachować:

  • Życzliwość.

  • Empatię.

  • Szacunek.

  • Wrażliwość kulturową.

  • Postawę nieoceniającą.

14.6.2 PRAWO DO INFORMACJI I WSPÓŁDZIAŁANIA

  1. Personel podczas kontaktu z małoletnim pacjentem:

  1. Powinien mu się przedstawić

  2. Określić swoją rolę w podmiocie.

  3. Przekazać mu informacje na temat:

  • Powodu jego wizyty w podmiocie

  • Tego, co się z nim dzieje

  • Możliwości zadawania pytań

  1. W rozmowie z małoletnim pacjentem warto:

  • Zwracać się do niego w preferowanej przez niego formie.

  • Prowadzić komunikację ze współobecnymi opiekunami lub osobami z personelu
    z poszanowaniem obecności dziecka.

  1. Personel powinien uszanować prawo małoletniego pacjenta do:

  • Zmienności nastrojów.

  • Zmienności zdania.

  1. Informacje powinny być przekazane w sposób:

  1. Prosty

  2. Przystępny

  3. Zrozumiały dla małoletniego pacjenta

  4. Forma przekazu i treść przekazywana powinny uwzględniać:

  • Wiek małoletniego pacjenta

  • Jego sytuację

  • Stopień rozwoju

  • Dojrzałość emocjonalną

15.6.3 POSZANOWANIE INTYMNOŚCI MAŁOLETNIEGO PACJENTA

  1. Każdy małoletni pacjent ma prawo do poszanowania jego intymności i godności, w szczególności w czasie udzielania mu świadczeń zdrowotnych.

  2. W trakcie udzielania świadczenia medycznego należy:

  • Z zachowaniem prawa do intymności i godności małoletniego pacjenta odsłaniać jego ciało partiami.

  • W trakcie badania dziecku powinien towarzyszyć opiekun lub inna osoba z personelu.

  1. Uwzględniając sytuacje małoletniego pacjenta, jego potrzeby i słusznie rozumiany interes:

  • Kontakt fizyczny z dzieckiem, jaki jest niezwiązany z udzielaniem świadczenia medycznego, jest możliwy z zachowaniem poszanowania zasad współżycia społecznego w ramach powszechnie akceptowalnych norm i granic.

  • Należy jednak uzyskać każdorazowo aprobatę małoletniego pacjenta np. na jego przytulenie w celu uspokojenia.

  1. Zabronione jest:

  • Nawiązywanie jakichkolwiek relacji z małoletnim pacjentem, które mają lub mogą być zakwalifikowane jako relacje o charakterze seksualnym czy romantycznym.

  • Ukrywanie informacji na temat możliwości występowania relacji, które charakteryzują się w szczególności zjawiskiem polegającym na zauroczeniu małoletnim pacjentem przez osobę z personelu, bądź osobą z personelu przez małoletniego pacjenta.

  • Wszelkie takie informacje powinny być przekazywane do kierownika podmiotu w sposób gwarantujący poszanowanie godności osób, których dotyczą lub mogą dotyczyć.

  1. Wszelkie czynności o charakterze higieniczno-pielęgnacyjnym wykonywane muszą być w sposób oraz w warunkach gwarantujących poszanowanie intymności i godności małoletniego pacjenta.

16.6.4 RELACJA Z OPIEKUNAMI MAŁOLETNICH PACJENTÓW

  1. Personel, w miarę możliwości, współpracuje z opiekunami małoletnich pacjentów w procesie przygotowania ich do udzielenia świadczenia medycznego lub uspokojenia. W tym celu zaleca się prowadzenie rozmów na temat:

  • Upodobań małoletniego pacjenta,

  • Tego, na co reaguje niekorzystnie, a na co pozytywnie.

  1. W razie potrzeby personel powinien wyjaśnić zasady funkcjonowania podmiotu.

  2. Zabronione jest wchodzenie w relacje zależności z małoletnim pacjentem lub jego opiekunami,
    a także zachowywanie się w sposób mogący sugerować istnienie takiej zależności

 

17.6.5 ZACHOWANIA NIEDOZWOLONE WOBEC MAŁOLETNICH PACJENTÓW ZE STRONY PERSONELU PODMIOTU

  1. Zabronione jest:

  • Zawstydzanie, upokarzanie, lekceważenie, obrażanie, szantażowanie, a tym bardziej faworyzowanie małoletniego pacjenta.

  • Ignorowanie lub bagatelizowanie jego przeżyć, takich jak lęk, strach przed bólem, obawy
    o przyszłość.

  • Traktowanie go w sposób przedmiotowy lub z naruszeniem zasady równości.

  1. Personelowi nie wolno krzyczeć na małoletniego pacjenta, chyba że podyktowane jest to względami bezpieczeństwa.

  2. Zabronione jest stosowanie jakiejkolwiek formy przemocy wobec małoletniego pacjenta.

  3. Personel zobowiązany jest do przestrzegania tajemnicy zawodowej i regulacji dotyczących ochrony danych osobowych obowiązujących w podmiocie.

  4. Osoby nieobjęte tajemnicą zawodową zobowiązane są do przestrzegania regulacji dotyczących ochrony danych osobowych. 

Niedopuszczalne jest ujawnianie jakichkolwiek informacji o małoletnim pacjencie, w tym:

  • Informacji o jego stanie zdrowia.

  • Wizerunku.

  • Informacji o jego sytuacji rodzinnej, ekonomicznej, medycznej, opiekuńczej i prawnej.

  • Danych o jego poglądach światopoglądowych czy religijnych.

  1. Zabronione jest zachowywanie się w obecności małoletnich pacjentów w sposób niestosowny, dwuznaczny lub w sposób, który może obiektywnie zostać uznany za taki.

Obejmuje to w szczególności:

  • Używanie wulgaryzmów.

  • Opowiadanie sprośnych żartów.

  • Nawiązywanie do aktywności lub atrakcyjności seksualnej.

  • Wykorzystywanie relacji władzy lub przewagi fizycznej.

  1. Zabronione jest przyjmowanie jakichkolwiek rzeczy, w tym pieniędzy od małoletnich pacjentów, opiekunów, osób trzecich.

  2. Zabronione jest utrwalanie w jakiejkolwiek formie przez personel na potrzeby prywatne wizerunku / głosu małoletniego pacjenta, np. nagrywanie obrazu, dźwięku, fotografowanie, prowadzenie transmisji na żywo z jego udziałem.

  3. Zabronione jest proponowania małoletnim pacjentom alkoholu, wyrobów tytoniowych, nielegalnych substancji, jak również zabrania się używania ich w ich obecności, czy też dostarczania ich od osób trzecich.

18.6.6 SYMPTOMY KRZYWDZENIA MAŁOLETNIEGO – NA CO ZWRÓCIĆ UWAGĘ?

  1. Najczęściej obserwowane oznaki fizyczne możliwego krzywdzenia dziecka obejmują m.in.:

  • Widoczne obrażenia ciała, których pochodzenie trudno wyjaśnić i/lub które występują
    w miejscach przykrytych ubraniem i/lub u dziecka, które nie porusza się samodzielnie.

  • Urazy na więcej niż jednej płaszczyźnie kończyny, głowy, tułowia.

  • Rany, otarcia, blizny, sińce, stłuczenia w miejscach nietypowych dla przypadkowych urazów: plecy, pośladki, ramiona, uda, brzuch, krocze i stopy, okolica oczodołów (bez urazu czoła), policzki, usta, skroń, szyja, uszy.

  • Urazy głowy u dzieci poniżej 3 rż.

  • Okrągłe punktowe poparzenia, oparzenia na plecach i pośladkach u małych dzieci, na grzbietowej powierzchni dłoni, rękawiczkowe/skarpetkowe.

  • Stłuczenia i skaleczenia warg, dna jamy ustnej i języka w wyniku prób karmienia na siłę, wpychania smoczka etc., urazy kącików ust,

  • Krwioplucie i krwawe wymioty, bezpośrednie urazy podniebienia miękkiego, tylnej ściany gardła, złamania zębów, uszkodzenia dziąseł, złamanie żuchwy,

  • Słaby przyrost masy ciała, niedożywienie.

  1. Najczęściej obserwowane symptomy i objawy związane z wykorzystaniem seksualnym:

  • Ślady obecności ciała obcego w pochwie lub odbycie. Objawem wskazującym na ciało obce w pochwie może być obfita wydzielina,

  • Infekcja chorobami przenoszonymi drogą płciową u dziecka i młodzieży powyżej 15 rż. bez wyraźnego wskazania na dobrowolną aktywność seksualną z rówieśnikiem,

  • Ciąża u dziecka poniżej 15 rż. i 9 msc. lub ciąża u nastolatki powyżej 15 rż. będąca wynikiem niedobrowolnej aktywności seksualnej.

  1. Najczęściej obserwowane zachowania ze strony dziecka, na które warto zwróci uwagę:

  • Dziecko zachowuje się w sposób nieadekwatny do wieku, jest zbyt infantylne lub nadmiernie dojrzałe,

  • Dziecko boi się rodzica/opiekuna,

  • Długotrwały, silny, niemożliwy do ukojenia płacz,

  • Opóźnienie w rozwoju fizycznym lub emocjonalnym,

  • Zaburzenia jedzenia, odmowa jedzenia lub nadmierne objadanie się, wymioty,

  • Niechęć do przebierania się w towarzystwie innych,

  • Samookaleczanie się, nadużywanie substancji psychoaktywnych.

  1. Najczęściej obserwowane zachowania ze strony rodzica/opiekuna, na które warto zwrócić uwagę:

  • Nie potrafi wyjaśnić mec